Fahrelnissa Zeid’in Donald Trump portresi neredeyse bir şehir efsanesine dönüşmüştür. Bu resim Fahrelnissa’yla ilgilenen pek çok kişi tarafından duyulmuş, hiç kimse tarafından görülmemiştir. Fahrelnissa’nın 2017 yılında Tate Modern’de açılan sergisinin websitesi’nde portreden söz edilse de[1] resmin kendisine ya da fotoğrafına ne sergide, ne websitesi’nde ne de sergiye eşlik eden katalogda yer verilmiştir. Elimizdeki bilgi, Fahrelnissa’nın Trump’ı 1980’li yıllarda, fotoğraftan resmetmiş olduğundan ibaretti. Birincil kaynakların öneminin farkında bir araştırmacı olarak, açıkçası bu resim benim için yalnızca bir söylentiydi. Ta ki, Zeit Magazin’in arşivinde karşılaştığım Trump portresinin fotoğrafına kadar.
Bu resmin fotoğrafını görür görmez, Fahrelnissa’nın fırçasından çıktığına emindim. Yine de hem portreyi teyit etmek, başka kaynaklarla desteklemek, hem de hakkında detaylı bilgiye sahip olabilmek için Tate Modern Müzesi, Zeit Magazin, Deutsche Bank gibi portre hakkında bilgiye sahip olabileceğini düşündüğüm kurumlarla yazışmaya başladım. Merak ettiğim, o çok meşhur Trump portresinin bu resim mi olduğu, eğer bu resimse, ellerinde başka bir kaynak olup olmadığıydı; bir yazı ya da bir mektup gibi… Tate Müzesi’nden gelen cevap, resmi görmedikleri, bilmedikleri yönünde oldu. Deutsche Bank ve Zeit Magazin’le yazışmalarımız ise devam ediyor.
Tam da bu sıralarda, yani bu haziranda, Fahrelnissa üzerine verdiğim bir seminerde, söz konusu portreden bahsettim ve portreyi katılımcılara gösterdim. Katılımcılardan biri olan Levent Özmen, portrenin Fahrelnissa’nın yaptığı Trump portresi olduğunun geçtiğimiz mayıs ayının sonunda teyit edilmiş olduğunu söyledi. Özmen, bu portrenin bir başka fotoğrafının, Chris Dercon tarafından, Türkiye’de Fahrelnissa’yı temsil eden Dirimart Galeri’nin yöneticisi Ceren Erdem’le yaptığı çevrim içi konuşmada gösterildiğini aktardı.[2] Fahrelnissa üzerine yıllardır çalışan bir küratör olan Dercon, söz konusu portrenin fotoğrafını yakınlarda Fahrelnissa’nın ailesinin evine yaptığı ziyarette bulmuş. Dercon bu konuşmasında yalnızca portreyi teşhir etmiyor, aynı zamanda Mart 1990 tarihli, Trump’ın Fahrelnissa’ya yazdığı mektubun bir kopyasını da göstererek, mektubu okuyor: Trump mektupta resmin telif haklarının kendisinde olduğunu ve izni olmadan paylaşılamayacağını ifade ettikten sonra, resmin neden bu kadar büyük olduğunu sorguluyor, beklediğinden daha da büyük olduğunu belirtiyor. Bu mektup, söz konusu portrenin 1989’un sonunda ya da 1990’un başında, fotoğraftan yapılmış olduğunu kanıtlıyor.
Fahrelnissa’nın portreler dönemi 1960’ların sonlarına doğru, hayatındaki önemli insanları yitirdikten sonra başlar. “İnsanların sıcaklığına ihtiyacım var”[3] diyen Fahrelnissa, hayatta olan ya da kaybettiği, sevdiği kişileri resmetmeye başlar. Kocası Emir Zeid, kardeşi Aliye Berger, Paris’in etkin ve Fahrelnissa’ya dost eleştirmenleri Charles Estienne ve Jacques Lassaigne, galericisi Katia Granoff bu kişiler arasındadır. İnsan hâliyle merak ediyor, Fahrelnissa sipariş üzerine portre yapıyor muydu? Trump’la Fahrelnissa’yı buluşturan neydi? Fahrelnissa’nın neredeyse 20. yüzyıla yayılan yaşamında (1901-1991) hem üyesi olduğu Şakir Paşa Ailesi vesilesiyle, hem de Irak Hanedanı olan kocası Emir Zeid’in aldığı konsolosluk görevlerinden dolayı pek çok siyasi figürle ilişki kurduğunu biliriz. Örneğin Mustafa Kemal Atatürk, Fahrelnissa’yı çoğu kez sofrasına davet etmiştir. Hatta yeni Türk Alfabesi’nin toplantısında (1928) Fahrelnissa da vardır ve Atatürk’ün Latin harfleriyle yazdığı ilk kelimenin “Fahrünnissa”[4] olduğu anlatılır.[5] Fahrelnissa daha sonraları, 1936-37’de Berlin’de Hitler’in davetlisi olarak resepsiyonlara da katılacak, Hitler’den övgüler aldığını yakın çevresine anlatacaktır.[6] Daha sonraları Londra’daki St. George’s Galerisi’ndeki sergisine Kraliçe Elizabeth (Bowes-Lyon) gelecek, hatta çok beğendiği “Kent Mağaraları” resminden goblen dokutacaktır.[7] 1980’lerin sonunda 40’lı yaşlarında kendi kimliğini inşa etmeye çalışan bir iş adamı olan ancak henüz siyasi bir figür olmayan Trump’ın Amman’da yaşamakta olan Fahrelnissa’ya portre siparişi vermesinin ayrıntıları, daha sonraki araştırmalarda değinilecek konular olarak şimdilik kalsın.
Portreye dair bilinmezler varlığını korusa da, kesin olarak bildiğimiz Trump’ın bu portreyi beğenmediği. Portrelerini zaten büyük boyutlu çalıştığını bildiğimiz Fahrelnissa’nın bu portresinin Trump tarafından beğenilmemesinin tek sebebi resmin boyutları olamaz. Chris Dercon konuşmasında portrenin beğenilmemesinin sebebinin “elegan” olmayışıyla açıklasa da, ben Trump’ın bu portreyi fazla kuir (queer) bulduğunu ve bu nedenle beğenmediğini düşünüyorum. Fahrelnissa, bilinçli olarak ya da bilinçdışının etkisiyle, portrelerinin bazılarında cinsiyeti muallakta bırakmış, özellikle erkek modellerini daha efemine bir şekilde resmetmiştir; bunu rahatlıkla gözlemleyebiliyoruz. Yani bu portrenin özellikle gözlerinde karşımıza çıkan kuir “queer” hâl Trump’a özgü değil. Yine de erilliği defalarca, hiç bıkmadan ve farklı farklı şekillerde inşa eden Trump’ın bu portreyi beğenmemesi hiç şaşırtıcı değil. Bir diğer beğenmeme sebebiyse, resimde yer alan Farsça ve Arapça yazılar olabilir: Resmin alt tarafında Farsça دونالد ترامپ yazıyor, yani Donald Trump. Resmin sol üst tarafında, Trump’ın göğsündeki Arapça فخر الناس yazısıysa Fahrelnissa Zeid anlamına geliyor, yani sanatçının imzası.[8] Tablonun şu an nerede olduğu bilinmiyor, büyük ihtimalle Trump tarafından korunmadı ya da imha edildi.
Fahrelnissa’nın yaptığı Trump portresinin sanat tarihsel bir değeri ya da Fahrelnissa’nın üretiminde önemli bir yeri var mıdır? Sanmam. Bu makalenin hiç öyle bir iddiası yok. Ancak bir amacı var: Birincil kaynaklara ulaşmadıkça, onları saptayıp ortaya çıkarmadıkça söylentilerden, şehir efsanelerinden ibaret bir sanat tarihi kalıyor elimizde. İşte bu makale, portrenin bahsini duyan ama kendisini görmeyen benim gibi meraklılarla, bu portrenin gerçekten var olduğu bilgisini ve fotoğrafını paylaşmak ve tarihe bırakmak için yazıldı.
[1] “Fahrelnissa Zeid in four key works”, https://www.tate.org.uk/art/artists/fahrelnissa-zeid-22764/lists/four-key-works, erişim tarihi: 23 Haziran 2020.
[2] “Fahrelnissa Zeid I Üç Kişilik Oyun Fahrelnissa Zeid IA Three-Character Play I Chris Dercon I” https://www.youtube.com/watch?v=qC5nJ_cKxcE, erişim tarihi: 22 Haziran 2020.
[3] Aktaran Şirin Devrim, Şakir Paşa Ailesi: Harika Çılgınlar, s. 250, Milliyet Yayınları.
[4] Sanatçının orijinal ismi Fahrünnisa. Emir Zeid’le evlendikten sonra ismini değiştirerek resimlerini Fahrelnissa olarak imzaladığı için, bu karara saygı duyarak kendisinden Fahrelnissa olarak bahsetmeyi tercih ediyorum.
[5] A.g.e, s. 88.
[6] A.g.e, s. 114.
[7] A.g.e, s. 191.
[8] Arapça ve Farsça yazıları tercümede yardımlarını aldığım Rumeysa Kiger’e ve Babak Dolatabati’ye teşekkür ederim.