7 Ekim 2023’te başlayan ve Gazze’yi derinden sarsan İsrail saldırısı 20 binden çoğu çocuk olmak üzere 70 bine yakın Filistinlinin ölümüne yol açtı. Her ne kadar ateşkes ilan edilse de İsrail saldırılarında Filistinliler halen İsrail saldırılarıyla hayatını kaybediyor.
Ancak İsrail’in saldırıları insan kayıplarının ve altyapı tahribatının ötesinde bir sonuç daha doğurdu: toplumsal hafızanın, kültürel belleğin ve maddi mirasın kitlesel yok oluşu. Saldırılar, Gazze’nin toplumsal kimliğini, kolektif hafızasını ve kültürel sürekliliğini tehdit eden bir “hafıza kırımına” (memorycide) dönüştü.
Gazze gibi binlerce yıllık katmanlara sahip bir coğrafyada, yıkım, yalnızca somut ögelerin silinmesi değil; geleceğe aktarılacak hikâyelerin, belgelerin ve esin kaynaklarının ortadan kalkması demek.
Gazze’de, yüzlerce yıl boyunca şekillenmiş sokaklar, antik limanlar, Bizans ve Osmanlı dönemlerinden kalan yapılar, erken dönem Hristiyan ve İslam mekânları, kültür merkezleri yıkıldı ve kullanılamayacak duruma geldi.
UNESCO raporladı: Gazze’de 114 kültürel/tarihi bölge zarar gördü
Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütünün (UNESCO – United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization), 9 Ekim 2025 tarihinde yayımladığı, uydu görüntüleri ve uzaktan izleme yöntemleriyle yapılan ön değerlendirmeye göre dini mekânlar, tarihi ve sanatsal binalar, binalar, anıtlar, müze ve arkeolojik yapıların olduğu 114 farklı bölgenin zarar gördüğü ortaya çıktı.
Bazı dikkat çekici örnekler şunlardır:
- Anthedon Limanı: Antik liman, Gazze’nin bilinen ilk limanlarından biridir ve UNESCO tarafından izlenen arkeolojik alanrlardan biridir. Liman İsrail tarafından bombalandı ve buldozerlerle ezildi. (UNESCO)
- Anthedon’un yanı sıra Tell el-‘Ajjul, Tell Rafah, Tell al-Sanam gibi arkeolojik (höyük) alanlar da zarar gördü. (Birleşmiş Milletler)
- Büyük Omari Camii: Şehrin en eski camilerinden biri; bombalamadan zarar gördü. (Vikipedi)
- Rashad al-Shawwa Kültür Merkezi: Gazze Şehri’nde modern mimarinin ve kültürel yaşamın merkeziydi; hava saldırıları sonucunda ağır hasar aldı. (UNESCO)
- Pasha Sarayı (Qasr al-Basha): Müzeye dönüştürülmüş bu 13. yüzyıl Mısır/Memlük yapısı da zarar gördü. (Birleşmiş Milletler)
- Hamam al-Sammara: Geleneksel Osmanlı dönemi hamamı da tahrip edilen yapılar arasında. (Birleşmiş Milletler)
- Al-Saqqa Sarayı: 17. yüzyıldan kalma Mamluk mimarisi örneği olan bu bina, 10 Kasım 2023’te hava saldırısında yıkıldı. (Vikipedi)
- Saint Porphyrius Ortodoks Kilisesi: Gazze’deki en eski Hristiyan ibadet yerlerinden biri; hasar tespit edilen dini yapılardan biri. (UNESCO)
- Ard-al-Moharbeen Nekropolisi: Roma dönemine ait büyük bir mezarlık alanı olarak bilinen bu mezarlık tahrip edildi. (Vikipedi)
Birleşmiş Milletler, 28 Şubat 2025 tarihinde yayımladığı raporda da yıkılan ya da yağmalanan müzelere dikkat çekiyor. Bazıları şunlar:
- Al Mathaf Müzesi: Filistin arkeolojisine yönelik koleksiyonun yer aldığı otel ve özel bir müze olan bina yıkıldı ve eserler yağmalandı.
- Khan Younis, Rafah, Deir al-Balah Müzeleri: Bu müzelerde arkeolojik buluntular, folklor objeleri ve yerel tarihi anlatan koleksiyonlar bulunuyordu. BM raporuna göre bu koleksiyonlar ya hasar gördü ya da dolaylı tehdit altında kaldı.
- Turizm ve Eski Eserler Bakanlığı Deposu: Bakanlığın koleksiyonunda yer alan antik eserlerin yer aldığı depo tahrip edildi.
Bir sanat merkezinin yok oluşu: Shababeek for Contemporary Art
2009 yılında açılan ve Filistin’in öncü sanat kurumlarından Shababeek for Contemporary Art da İsrail’in Mart-Nisan 2024’teki Al-Shifa Hastanesi ve çevresine yönelik saldırıları nedeniyle yıkıldı. Bine yakın sanat eseri tahrip edildi. Kurucularından Basel El Maqosui çadırlarla “Küçük Shababeek” ismini verdiği kadın ve çocuklara yönelik atölyeler yapan yeni bir oluşum kurdu.
Shababeek’in kurucularından olan, Hamas’ın 7 Ekim’deki saldırısından önce İstanbul’a gelen ve ülkesine dönemeyen Shareef Sarhan, Hyperallergic’e verdiği röportajda “Bazen fotoğrafları gördüğümde her şeyimi, hatta 10 yıldır kullandığım küçük fırçayı bile kaybettiğime inanamıyorum,” dedi. “Başından beri Gazze’ye en kısa sürede dönmek istediğimi düşünüyordum ama Şebabek’i kaybettikten sonra artık acelem yok.”
Sarhan, yeniden inşa süresine dair de şunları belirtti: “Basel, Refah’taki çadırını ‘Küçük Shababeek’e dönüştürdü; çocuklarla sanat atölyeleri düzenleyerek onların iç dünyalarından uzaklaşmalarına ve ruh hallerini değiştirmelerine yardımcı oldu ve kadınlar ve kızlarla atölyeler düzenledi,” diye devam etti Sarhan ve ekledi: “Shababeek bir yer değil, bir fikirdir. Bu yüzden sanat aracılığıyla insanların hayatının anlamını değiştirebileceğimizi söylemeye devam ediyorum.”
El Maqusui de Instagram hesabından yaptığı paylaşımda şunları söylüyor: “Savaş zamanı çocuklarla sanat yapmak sadece yaratıcı bir etkinlik değil, zor koşullarda çocuklara destek olmak ve insani değerlerini pekiştirmek için güçlü bir araçtır. Sanat, toplulukların çocukları korumak, dayanıklılık ve iyileşmelerini güçlendirmek için sağladığı insani bakımın bir parçasıdır.”
Filistinli sanatçıların kurduğu bir sanat inisiyatifi olan Eltiqa Gallery de 5 Aralık 2023 tarihinde tamamiyle yıkılmıştı.
Memorycide: Kültürel kırım
1954 yılında imzalanan Lahey Sözleşmesi, (İsrail ve Filistin’in de imzaladığı Silahlı Çatışma Halinde Kültürel Varlığın Korunması Sözleşmesi) tarihi yapıları savaşın tahribatından korumayı amaçlar. Kültürel mirası belgeleyen uluslararası Heritage for Peace sivil toplum kuruluşunun başkanı Isber Sabrine Al Jazeera’ya verdiği röportajda kültürel mirası etkileyen suçların “soykırımın yan etkileri”nin bir parçası olduğunu belirtiyor. Şu anda yaşananlar bir savaş suçudur. Bu, Lahey sözleşmesine aykırıdır,” dedi Sabrine. “İsrail, halkın topraklarıyla olan bağını yok etmeye çalışıyor. Bu çok açık ve kasıtlı. Gazze’nin mirası, halkının, tarihinin ve aralarındaki bağın bir parçasıdır.”
Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki çatışmalar alanında uzman Caitlin Procter da Jacobin için kaleme aldığı makalede “Gazze’de kültürü yok etme fikri, tarihi Filistin genelinde uzun süredir devam eden bir kültürel yıkım örüntüsünün parçasıdır ve yerleşimci sömürgeciliğin bir halkın ve kimliğinin her yönünü temelden yok etme mantığını besler,” diye belirtiyor. Devamında da Güney Afrika’nın İsrail’e karşı Uluslararası Adalet Divanı’ndaki davada kültürel yıkımların yer aldığını vurguluyor. “Kuşatma ve işgalin zaten harap ettiği Gazze’de fikirlerin, yaratıcılığın ve kültürel mirasın yok edilmesi, Hamas’a karşı sözde bir savaşın yan hasarı olarak görülemez. Kitlesel katliamların dehşetinin yanı sıra, Gazze’yi böylesine zengin bir akıl, güzellik ve umut diyarı yapan kültürel yaşamın bu kasıtlı yıkımını da görmezden gelmemek hayati önem taşıyor.”
